Cymraeg / English

	Adref Eto
	Tirweddau Hanesyddol

Disgrifio Nodweddion Tirwedd Hanesyddol

Dyffryn Clwyd

Mae'r disgrifiad canlynol, a gymerwyd o'r Gofrestr Tirweddau Hanesyddol, yn enwi'r themâu hanesyddol hanfodol yn yr ardal cymeriad hanesyddol.

Ardaloedd cymeriad a ddiffinnir yn Nhirwedd Hanesyddol Dyffryn Clwyd

Mae Dyffryn Clwyd yn goruchafu daearyddiaeth gogledd ddwyrain Cymru, a dyma un o'r tirweddau mwyaf sylweddol. Rhed Afon Clwyd ar hyd ei waelod gwastad a llydan am ryw 30km i'r gogledd o dref ganoloesol Rhuthun i ymuno â'r arfordir yn y Rhyl. Mae llawr y dyffryn yn isel, ac ni chyfyd yn unman yn uwch na 40m uwchben SO. I'r dwyrain, mae ymylon Bryniau Clwyd yn ffurfio ffin i'r dyffryn, a chodant yn serth oddeutu 300m uwchben SO, gyda'u copaon yn rhoi golygfeydd ysblennydd o lawr y dyffryn. Cyfyd yr ochr orllewinol fymryn yn llai serth tuag at ucheldir Sir Ddinbych ryw 7km i ffwrdd. Mae rhan fwyaf cyflawn a nodweddiadol hanesyddol y dyffryn a nodir yma, sydd wedi goroesi orau, yn gorwedd yn bennaf i'r de a'r dwyrain o dref ganoloesol Dinbych.

Trigai dynion o gyfnod cynnar ar ddau safle mewn ogafâu yng Nghae Gwyn a Ffynnon Beuno, Tremeichion, lle y darganfuwyd esgyrn anifeiliaid ac olion arfau Palaeolithig dynol. Fodd bynnag, cofadeiliau mwyaf trawiadol y tirwedd yw bryngaerau Moel Fenlli, Moel y Gaer (Llanbedr Dyffryn Clwyd), Moel Arthur, Penycloddiau a Moel y Gaer (Bodfari) o Oes yr Haearn sy'n rhan o gadwyn o safleoedd amddiffynnol yn coroni copaon Bryniau Clwyd. Hyd yn oed fel safleoedd unigol, y maent yn fawr ac yn sylweddol (mae Penycloddiau yn cwmpasu oddeutu 21ha) ond gyda'i gilydd, maent yn ffurfio grwˆp unigryw o fryngaerau yng Nghymru, sy'n dangos y berthynas agos o ran tirwedd rhwng ffurfiau naturiol y tir a thiriogaeth ddynol.

Er na fu llawer o gloddio cyfoes ar fawr ddim un o'r safleoedd, y farn gyfoes yw mai canolbwynt tiriogaeth bendant oedd pob bryngaer, a'r diriogaeth honno'n ymestyn ar draws y dyffryn islaw, a thros yr ucheldir i'r dwyrain, er mwyn iddi fod yr un mor rhwydd i bob caer gael mynediad i'r un adnoddau naturiol. Tir pori garw yw ucheldir Bryniau Clwyd, ond mae llawr y dyffryn, ar y llaw arall, yn dir amaethyddol bras, gyda chaeau yn ymestyn at lethrau gorllewinol y bryniau. Nid oes fawr yn hysbys ar hyn o bryd am yr aneddiadau cyffredin a oedd yn gysylltiedig â'r bryngaearau, ond mae'n debyg y byddent wedi bod yn grynodiadau dwys ar hyd llawr ffrwythlon y dyffryn, ond eu bod bellach wedi'u claddu neu eu dileu gan weithgaredd dyn yn yr oesoedd a ddilynodd. Awgrymir hyn gan yr olion cnydau a ddarganfuwyd o'r awyr yn Nhan Dderwen, i'r dwyrain o Ddinbych, lle mae gwaith cloddio diweddar wedi dangos tystiolaeth o weithgaredd yn dyddio o'r cyfnod Mesolithig, Oes yr Efydd a'r Oesoedd Tywyll.

Trefi canoloesol Dinbych a Rhuthun yw'r prif aneddiadau o fewn y dyffryn. Er hynny, mae cloddio diweddar yn Rhuthun wedi awgrymu tarddiad cynharach, gydag olion o aneddiad Brythonaidd-Rufeinig, ac mae'n bosibl fod caer Rufeinig ar gyrion dwyreiniol y dref. Gellir gweld patrwm strydoedd canoloesol Rhuthun o hyd, ac erys rhannau o'r castell ac amddiffynfeydd y dref yn gyflawn. Mae gan y dref gasgliad gwych o bensaernïaeth werinol, sef yr adeiladau trawiadol mewn calchfaen, tywodfaen coch neu arddulliau hanner-coed. Fel Rhuthun, cadwodd Dinbych hefyd lawer o'i chymeriad canoloesol, gan gynnwys amddiffynfeydd y castell a'r dref, ac y mae'n enghraifft dda o dref gaerog o'r cyfnod Edwardaidd. Yng nghanol y dyffryn mae Llanynys, pentrefan bach bellach, ond bu clas yma unwaith (sef uned weinyddol yn seiliedig ar aneddiad fynachaidd ganoloesol) gydag olion o gyfundrefn o gaeau canoloesol. Mae'n nodedig fel safle Llanfor yn y 9fed ganrif, a grybwyllir yn yr englynion Cymraeg cynnar, Canu Llywarch Hen.

Dylanwadwyd llawer ar y tirwedd gan wahanol barciau a stadau canoloesol a diweddarach, megis, er enghraifft, Neuadd Clwyd a Phlas Llanrhaeadr. I'r dwyrain o Ruthun mae Parc Bathafarn, parc canoloesol Arglwyddiaeth Rhuthun. Mae dogfen o 1592 yn disgrifio ffiniau, natur y parc a datblygiad y tirwedd: gellir olrhain y rhain heddiw. Ceir digon o gofnodion am dirwedd llawer plwyf ar lethrau Bryniau Clwyd pan iddynt gael eu hamgáu adeg y Deddfau Cau Tir yn y 19edd ganrif. Maent yn ffinio, ac yn gwrthgyferbynnu, â thirwedd amaethyddol gynharach llawr y dyffryn gyda'i gloddiau a gwrychoedd.

Themâu Tirwedd Hanesyddol yn Nyffryn Clwyd

Y Dirwedd Naturiol

Y Dirwedd Weinyddol

Tirweddau Aneddiadau

Tirweddau Amaethyddol

Trafnidiaeth a Chysylltiadau

Tirweddau Diwydiannol

Tirweddau a Amddiffynnwyd

Tirweddau Addurniadol a Phictiwrésg

Ardaloedd cymeriad

CPAT PHOTO 810.13A

1025 Llanfair Dyffryn Clwyd. Ffermydd mawr ar wasgar a neuaddau gyda pharcdiroedd bychan o fewn tirwedd o gaeau sydd at ei gilydd yn unionlin a mawr. Golygfa ar draws Dyffryn Clwyd gyda fferm Plas Newydd yn y pellter canol a Moel Llanfair y tu hwnt. Llun: CPAT 810.13A (Nôl i'r map)