Disgrifio Nodweddion y Tirwedd Hanesyddol

Dyffryn Clwyd:
Lleweni, Denbigh, Sir Ddinbych
(HLCA 1052)

Iseldir o gaeau gwastad, mawr afreolaidd, plastai mawr a ffermydd stadau gwasgaredig, ardaloedd o barcdir, pontydd cerrig ar y prif fannau croesi, gyda thystiolaeth o weithgaredd cynhanesyddol a dechrau'r canol oesoedd.

Cefndir hanesyddol

Daw ar gyrion ddwyreiniol plwyfi eglwysig canoloesol Henllan a Llanfarchell a rhan o begwn gogleddol plwyf Llanrhaeadr-yng-nghinmeirch. Yn weinyddol roedd yr ardal yn dod o fewn cymydau Is Aled a Cheinmeirch, rhan o gantref hynafol Rhufoniog. Yn ystod y cyfnod rhewlifol diweddar gorchuddiwyd yr ardal gyda gweddillion llyn rhewlifol, sef 'Llyn Clwyd' a ffurfiwyd wrth gronni dwr tu ôl i farianau ar draws y dyffryn. Dangosodd tyllau turio bod hyd at 10m o lifwaddodion siltiog, graean mân a dyddodion organig yn rhan ganol y dyffryn yn y fan hon ac awgryma hyn bod hanes diweddarach y llyn yn cael ei nodweddu gan gyflwr corsiog a fflachlifo. Ni wyddys i sicrwydd pa bryd y sychodd y llyn, ond mae'n bosibl bod y dystiolaeth o weithgaredd Mesolithig a ddarganfuwyd yn ystod cloddio yn Nhandderwen, ychydig i'r dwyrain o Fferm Kilford, yn cynrychioli gweithgaredd tymhorol ar ymylon cors yn ystod cyfnod diweddar mewnlenwi'r llyn oddeutu'r 5ed milflwydd CC. Dynodir gweithgaredd cyfnodau cynhanesyddol hwyr a hanesyddol cynnar gan fynwentydd o ddechrau'r Oes Efydd gynnar a dechrau'r oesoedd canol yn Nhandderwen. Nodwyd y safleoedd hyn am y tro cyntaf gan awyrluniau, a hyd yma ni chafwyd unrhyw dystiolaeth uniongyrchol o anheddiad nac o ddefnydd y tir yn ystod y cyfnodau hyn yn yr ardal. Dangosodd y gwaith cloddio bod y safleoedd hyn yn agored iawn i erydiad trwy aredig dwfn a thorri cletiroedd (Brasil et al.1991)

Prif nodweddion tirwedd hanesyddol

Mae'r anheddiad wedi ei gyfyngu i Leweni Hall a Fferm Kilford a'u hystadau cysylltiedig yn gyfan gwbl bron. Roedd Lleweni Hall, sedd teulu Salusbury unwaith, yn blasty canoloesol diweddar pwysig gyda tho trawst gordd, a ehangwyd yn ystod y 17eg a'r 18fed ganrif, ond bu bron iddo gael ei ddymchwel yn 1816-18, er bod rhannau o'r plas o friciau o ddiwedd y 18fed ganrif wedi goroesi. Mae tai allan adfeiliedig pwysig o friciau yn Fferm Lleweni, gan gynnwys ysgubor wair 18fed ganrif a stablau a chwrt cerbyd mawr a gwych. Rhydd sarnau wedi eu hymylu â gwrychoedd aml-rywogaeth fynediad i'r fferm a'r neuadd o Kilford yn y de a sarnau a phont gerrig fechan ar draws Afon Clwyd o'r dwyrain. Ffermdy 19fed ganrif o friciau a thai allan o gerrig a briciau ar Fferm Kilford. Mae tri o drawstiau gordd sydd wedi eu hailddefnyddio yn un o'r ysguboriau.

Yn ei ddisgrifiad o Leweni, tua diwedd y 18fed ganrif, a oedd yr adeg honno yn eiddo i sefydlwr y gwaith cannu cywrain (gweler Aberchwiler) Syr Thomas Fitzmaurice, dywedodd Thomas Pennant:

Lleweni, notwithstanding it lies on a flat, has most pleasing views of the mountains on each side of the vale: the town and castle of Denbigh form most capital objects, as a distance of two miles: and the nearer environs of the place animate the country by the commercial spirit of their active master (Pennant 1793).

Dolydd mawrion afreolaidd a rhai cnydau porthi gyda gwrychoedd aeddfed, aml-rywogaeth, trwchus yn gyffredinol, yn cynnwys y ddraenen wen, ynn, gwern, masarn a chyll gyda gwern, a phoplys talach gwasgaredig gyda pheth plygu gwrychoedd traddodiadol a rhai o'r caeau mwyaf wedi eu hisrannu gan byst a gwifren. Rhai caeau wedi'u ffinio gan ffosydd a deiciau draenio. Nifer o rwydweithiau draeniau agored yn croesi'r caeau isaf sydd heb ddraeniad da. Coed bedw, helyg a phoplys tal wedi eu gwasgaru ar hyd y dyfrgwrs.

Wal friciau adfeiliedig 18fed ganrif? ar hyd y ffordd dyrpeg ar hyd ffin ogleddol yr ardal cymeriad. Coedlannau conifferaidd a chollddail bychain gwasgaredig gydag ardaloedd mwy o goed collddail a adweinir fel Coed Mawr i'r gorllewin o Neuadd Lleweni Hall, ystyrir yn rhannol fel coedlan lled-naturiol hynafol a choedlan hynafol ailblanedig. Ardal â nodweddion parcdir o gwmpas Lleweni Hall ac i'r gogledd o Fferm Kilford gyda rhai hen goed deri a ffawydd gwasgaredig, gyda wal ar ran ohoni. Llain lanio awyrennau ddiweddar ar draws ochr ogleddol yr ardal.

Mae nifer o lwybrau pwysig yn croesi'r ardal. Rhed y ffordd rhwng Dinbych a Bodfari ar hyd ochr ogleddol yr ardal, gyda phontydd dros afonydd Clwyd a Nant Lleweni ym Mhontruffydd a Phont Ffriddmor. Mae ffordd Dinbych i Landyrnog yn croesi'r rhan ddeheuol gyda phontydd diwedd y 19eg ac 20fed ganrif ar draws Afon Ystrad ac Afon Clwyd ym Mhont Parc-canol a Phont Glan-y-wern.

Ffynonellau