Cymraeg / English

	Adref Eto
	Tirweddau Hanesyddol

Nodweddion Tirwedd Hanesyddol

Mynydd Hiraethog

Mae'r disgrifiad canlynol, a godwyd o'r Gofrestr Tirweddau Hanesyddol, yn enwi'r themâu tirweddol hanesyddol pwysig yn yr ardal cymeriad hanesyddol.

Ardaloedd cymeriad a ddiffinnir yn Nhirwedd Hanesyddol Mynydd Hiraethog

Mae Mynydd Hiraethog ym mhen gogleddol Mynyddoedd y Cambria ac mae’n cwmpasu rhannau mynyddig darnau eang a naturiol o dir i’r de, rhwng prif ddyffrynnoedd afonnydd Clwyd a Chonwy yng Ngogledd Cymru.Mae’n ardal llwm ac anial o rostir tonnog sydd,ar y cyfan rhwng 400 a 500m uwchben SO, ond sydd â sawl dyffryn yn torri ar draws yr ochrau gogleddol a dwyreiniol gan dreiddio i’r craidd mynyddig. Fodd bynnag, rhannau gogleddol a gorllewinol y massif yn unig yw’r ardaloedd a ddisgrifir yma fel tirwedd sydd yn cynnwys goroesiad trwch di-dor o rostir grug,sydd yn brin iawn yng Nghymru,a reolwyd ac a gynhaliwyd yn fwriadol fel rhostir ceiliog y mynydd a stad saethu ar ddechrau’r 20fed ganrif. Cafodd ei ddethol i beidio â chynnwys y rhan fwyaf o’r rhan ddwyreiniol sy’n cynnwys planhigfeydd coedwigaeth helaeth sy’n rhan o Fforest Cloclaenog,a oedd yn wreiddiol yn ymdebygu ac yn barhad i’r ardal a ddisgrifir yma.

Mae’r tirwedd rhostir hwn, fel sawl ardal fynyddig arall yng Nghymru wedi tarddu o economïau ucheldir Neolithig ac Oes yr Efydd neu,yn ôl dehongliadau o dystiolaeth archaeolegol o rannau eraill o Brydain,sydd hwyrach a’i wreiddiau yn y cyfnod Mesolithig blaenorol, pryd yr awgrymir i ardaloedd rhostir gael eu llosgi a’u clirio’n fwriadol ar gyfer hela.Newidiodd tirwedd cynhanesyddol yr ucheldiroedd wedi hynny wrth iddynt gael eu defnyddio ar gyfer pori yn yr haf dros sawl tymor, arfer a oedd yn seiliedig ar aneddiadau dros dro yn ystod yr haf neu’r hafodau a leolwyd yn y dyffrynnoedd neu ar hyd ymylon y rhostir. Ar adegau o orboblogi neu well hinsawdd,hwyrach y preswyliai pobl ar rai o’r safleoedd hyn yn barhaol,ac yn sicr ceid aneddiadau parhaol mewn hafodydd yn ystod y cyfnod ôl-ganoloesol.Roedd llawer o dori mawn yn digwydd yn yr ardal yn ystod y ganrif ddiwethaf,a gwelir olion toriadau a thomenni sychu o hyd,ynghyd â gweddillion y ffermydd ôl-ganoloesol a oedd yn ymelwa ar y mawn.

Ar Fynydd Hiraethog,diflannodd y tirwedd cynharaf hwn yn ei dro, a bellach gwelir olion trefn o reoli rhostir grug a osodwyd arno ar ddechrau’r 20fed ganrif.Tra bod y tirwedd hwn yn greadigaeth gymharol fodern,mae’r ehangder di-dor sydd wedi goroesi yn dal i fod yn brin yng Nghymru ac felly o werth hanesyddol;mewn mannau eraill gwaredwyd y rhostir grug a fu o dan reolaeth i geiliogod y mynydd yn ystod y 50 mlynedd diwethaf.

Mae ehangder y tirwedd a nodir yma wedi ei ddewis i gynnwys y rhannau hyn o rostir grug sydd wedi goroesi a hefyd i adlewyrchu darnau o dir sydd wedi goroesi na fuont o dan y fath reolaeth ac sydd y tu allan i’r gyfundrefn.Mae llawer o hyn wedi goroesi oherwydd creadigaeth stad saethu gan Is-Iarll Devonport rhwng 1908 a 1925.Wedi’u gwasgaru dros ran helaeth o’r ardal mae olion ffosydd targedau a chysgodfannau o gerrig sychion ynghyd â waliau caeau,arwyddion ffiniau a gwaith cloddiog sy’n dyddio o’r cyfnod hwn fwy na thebyg. Mae’r ardal hefyd yn ymfalchïo mewn adfail o gaban hela yng Ngwylfa Hiraethog sef bwthyn caboledig a adeiladwyd ym Ngwylfa Hiraethog sef bwthyn caboledig a adeiladwyd ym 1908–11 ar gyfer partïon hela.Tybir mai’r adeilad hwn, a gymerodd le bwthyn pren cynharach a fewnforiwyd o Norwy, ac sy’n dal i gael ei adnabod fel y Plas Pren,oedd y tyˆ preswyl uchaf yng Nghymru gyda’r golygfeydd ehangaf ym Mhrydain. Mae’r adfeilion yn dirnod amlwg o hyd y gellir eu gweld ar draws yr ardal o sawl cyfeiriad.

Ar ben pob un o’r copaon lleol ceir grwpiau o garneddi claddu o Oes yr Efydd sydd bellach wedi eu gorchuddio gan y tirwedd cyfoes ac sydd yn ôl pob tebyg,yn dystiolaeth o weithgaredd ehangach yn y cyfnod hwn.Ni cheir tystiolaeth o aneddiadau cysylltiedig,er y canfuwyd grwpiau o aneddiadau diweddarach o fath cynhanesydddol a gloddiwyd yn archaeolegol yn ddiweddar yn ardal ddwyreiniol Hiraethog na chaiff ei gynnwys yma.Canfuwyd llawer o fflint gweithiedig yn dyddio o’r cyfnod Mesolithig i Oes yr Efydd o amgylch ardal cronfa ddwˆ r Llyn Aled a Llyn Aled Isaf.

Mae cronfa ddwˆ r y Brenig,a adeiladwyd rhwng 1973 a 1976,a’r goedwigaeth o‘i hamgylch,sydd hefyd yn cynnwys nifer o safleoedd Oes yr Efydd ac ôl-ganoloesol,yn goruchafu’r tirwedd o’r de. Cafodd sawl cofadail a oedd yn agos i’r gronfa ddwˆ r neu a foddwyd ganddi,eu cloddio cyn adeiladu’r gronfa, ac ailadeiladwyd sampl ohonynt fel rhan o lwybr neu daith archaeolegol.Mae rheoli adnoddau dwˆ r hefyd yn thema ac yn swyddogaeth bwysig yn y rhan o ardal Hiraethog y sonnir amdani yma,gan fod y tirwedd yn cynnwys crynhoad dwˆ r cronfa ddwˆ r Alwen a adeiladwyd yn gynharach rhwng 1911 a 1916 i gyflenwi dwˆ r i Gorfforaeth Penbedw, ynghyd â chronfeydd dwˆ r llai Llyn Aled a Llyn Aled Isaf a adeiladwyd yn y 1930au i gyflenwi dr i gyrchfan gwyliau y Rhyl ar yr arfordir.

ELFENNAU THEMATIG TIRWEDD HANESYDDOL AR FYNYDD HIRAETHOG

Yr Amglychedd Naturiol

Tirweddau Gweinyddol

Tirweddau Anheddiad

Defnydd Tir

Trafnidiaeth a Chyfathrebu

Tirweddau Diwydiannol

Llynnoedd, Cronfeydd dwr a Phyllau

Nodweddion Angladdol a Defodol Cynhanesyddol

Cadwraeth a Hamdden

Ardaloedd cymeriad

CPAT PHOTO cs013138

1099 Moel Maelogen ardal cymeriad. Porfeydd amgaeëdig wedi’u gwella ar ymyl ogledd-orllewinol Mynydd Hiraethog, yn dyddio o ddiwedd y 18fed ganrif i ddechrau’r 19eg ganrif. Photo: CPAT cs013138. (Nôl i'r map)