Nodweddion Tirwedd Hanesyddol

Bro Trefaldwyn: Wernddu
Yr Ystog, Powys a Lydham, Sir Amwythig
(HLCA 1080)

Tir isel gyda thraeniad gwael ar hyd y Gamlad uchaf, gydallwybrau pwysigar hyd ochrau'r dyffryn, ffermydd ar wasgar, melinau a gwlyptiroedd.

Cefndir hanesyddol

Cyn diwedd y 12fed ganrif, sefydlwyd cymuned fechan o fynachod Awgwstaidd yn Snead, a symudodd i Chirbury erbyn 1194. Mae'n debyg bod y gymuned gynnar wedi ei lleoli ar safle eglwys St Mary the Virgin yn Snead, ychydig y tu allan i'r tirwedd hanesyddol, ac wedi ei good o fewn caeadle hirsgwar gyda ffos. Sefydlodd yr eglwys gapel annibynnol o'r enw St Michael's Church yn Chirbury a ddaeth yn eglwys plwyf Snead yn esgobaeth Henffordd ar ôl y diddymiad yn y 16eg ganrif.

Gwerthwyd trefgordd Aston, a fu unwaith yn rhan o gantref Chirbury, yn ogystal â threfgorddau Mellington a Castlewright, i esgobion Henffordd, a rhoddwyd yr enw maenor Bishop's Teirtref neu Teirtref Esgob. Roedd yr ardal gyfan wdi ei chau erbyn yn hwyr y 18fed ganrif. Erbyn y 19eg ganrif, roedd pen gorllewinol yrardal yn rhan o drefgorddau Mellington, Yr Ystog a Hurdley ym mhlwyf Yr Ystog, ac roedd y pen dwyreiniol ym mhlwyf Snead, roed trefgordd Aston yn nhrefgordd Seisnig Lydham, ac roedd trefgordd Broughton ym mhlwyf Seisnig Bishop's Castle.

Nodweddion tirwedd hanesyddol allweddol

Cfyngir anheddiad modern i nifer fechan o ffermydd canolig sydd fel arfer ar y tir ychydig yn uwch o gwmpad ymylon yr ardal. Cynrychiolir nifer gynharach o adeiladau ffrâm bren gynharach gan ffermdai ffrâm bren o'r 17eg ganrif yn Aston Hall, Owlbury, The Lack, Lower Mellington a The Farm, a cheir bythynnod o'r 17/18fed ganrif ar ochr y ffordd yng Nghraigfryn ac i'r dwyrain o Court House, Mellington. Ceir adeiladau melin o gerrig yn Broadway Mill, melin a fwydir gan ffos a phwll a dynnir o nant sydd yn feillio o'r Gamlad, hanner ffordd rhwng melinau dwr Yr Ystog a Snead. Crybwyllir y felin a y tro cyntaf yn gynnar yn y 17eg ganrif, ac er iddi gael ei disgrifio fel adfail yn nes ymlaen roedd yn gweithio unwaith eto erbyn blynyddoedd cynnar y 18fed ganrif, a pheidiodd yn ystod yr 1950au. Mae adeiladau'r 18fed ganrif hwyr a dechrau'r 19eg ganrif wedi eu gwneud o friciau i gyd, gan gynnwys ffermdai mawr y Wernddu a The Meadows, lle mae olion adeiladau allanol o gerrig yn y naill a'r llall, yr hen felin o'r 19eg ganrif yn Snead, gyda thy cerrig cysylltiedig o'r 18fed ganrif, a gydag olion dufrffos a phwll unwaith eto, a'r Capel Methodistaidd Cyntefig, Green Chapel a chapeldy o 1867, a rendrwyd yn rhannol, yn ymyl Plas Madoc.

Y defnydd pennaf a wneir o'r tir heddiw yw tyfu gwair ac mae rhannau helaeth yn llawn dwr ac mae cyrs yn tyfu. Ceir caeau canolig eu maint, gyda gwrychoedd a dorrwyd yn isel - y ddraenen ddu yn aml - ac mae rhai gwrychoedd yn fylchog a gosodwyd ffensiau pyst a gwifren yn eu lle, a cheir coed talach gwasgaredig yn y gwrychoedd a choed ysgaw a helyg ar hyd y dyfrgyrsiau, ac mae nifer o derfynau'r caeau wedi eu colli ers y 19eg ganrif. Mae'n ymddangos bod patrwm trawiadol o gaeau stribed i'r gogledd o'r Gamlad yn ymyl Simon's Castle yn nhrefgordd Hurdley yn dangos lle bu caeau âr agored yn y canoloesoedd. Mae'n ymddangos bod tir wedi ei gau'n raddol yn ystod y cyfnod canol hwyr ac yn gynnar yn y cyfnod ôl-ganoloesol i gydredeg â chynlluniau traenio. I'r de o Lower Mellington mae darn o gefnen a rhych, sydd yn deillio efallai o'r cyfnod ôl-ganoloesol yn hytrach nag o'r canoloesoedd, ac mae cynllun traenio cysylltiedig. Oherwydd y gwlyptiroedd, mae rhan o'r ardal yn ymyl Owlbury yn rhn o gynllun Stiwardiaeth Cefn Gwlad.

Mae ochrau gogleddol a deheuol y dyffryn wedi eu cau gan ffyrdd modern sydd yn dilyn y ffyrdd tyrpeg cynharach ac ychydig o ffyrdd â metlin sydd yn croesi'r tir gwlyb ar waelod y dyffryn. Lonydd cordeddog a chul ydynt gyda ffosydd yn eu hymyl, ac yn aml maent yn rhedeg mewn ceuffyrdd hyd at 1m mewn dyfnder.

Ceir nifer o byllau dwr yn y pen gogleddol; rhwng Aston a Snead ceir hen byllai clai a gysylltir â'r Owlbury Brick and Pipe Works gynt, i'r dwyrain o Lower Aston, a oedd yn dal i gynhyrchu yn yr 1880au, ond ychydig a welir heddiw ar wahân i ambell wastraffydd gwasgaredig.

Ffynonellau cyhoeddedig