Nodweddion Tirwedd Hanesyddol

Bro Trefaldwyn: Fflos
Forden and Montgomery, Powys and Chirbury, Shropshire
(HLCA 1066)

Tir pori comin a gaewyd yn hwyr mewn tir gwastad yn rhannau isaf dyffryn Camlad, ar ben gorllewinol hen ffordd rhwng gwastatir Sir Amwythig a chanolbarth Cymru a groesai Hafren wrth y rhyd hanesyddol o'r enw Rhydwhiman.

Cefndir hanesyddol

Mae'n debyg bod y gaer Rufeinig wedi ei lleoli ar ffordd gyharach i ganolbarth Cymru yn canolbwyntio ar ryd hynach a phwysicach ar draws Hafren, a ddangosir efallai gaen y maen hir o'r enw Hoare Stone, ychydig i'w dwyrain o'r gaer. Yn ddi-au y rhyd oedd yn gyfrifol am godi'r dilyniant trawiadol o amddiffynfeydd ar lan ddwyreiniol yr afonyn ymyl Trefaldwyn gan gynnwys bryngaer Ffridd Faldwyn, y gaer Rufeinig yn The Gaer, castell mwnt a beili a chastell Trefaldwyn.

Parhawyd i ddefnyddio'r gaer Rufeinig i ryw raddfa neu'i gilydd tan rywbryd yn aik hanner y 4edd ganrif, yn dilyn cyfnod o adnewyddu. Roedd anheddiad sifil neu 'visu' wedi datblygu ar hyd y brif ffordd tua'r gorllewin, ar y tir gwastatach i gyfeiriad y rhyd ar ovhr ddeheuol y gaer. Ychydig a wyddys am yr anheddiad ond mae'n debyg ei fd wedi ei sefydlu i wasanaethu'r milwyr ac mae'n ymddangos iddo barhau tan o leiaf y 3 edd ganrif, pan beidiodd a fod yn gynaliadwy oherwydd bod llai o filwyr yn y gaer. Ymhlith y diwydiannau a gyflawnwyd yn yr anheddiad cafwyd trin haearn. Mae'n debyg mai'r anheddiad hwn a geir yn yr enw Lavobrinta a gofnodir yn y Ravenna Cosmography, llawysgrif o'r 7fed ganrif a seiliwyd ar ffynonellau cynharach, a seiliwyd yr enw o bosibl ar enw afon, yr afon Hafren mae'n debyg, yn golygu 'llyfn a llifeiriol'. Yrenw Engl-Sacsonaidd a gysylltir â'r gaer yw'r enw Saesneg Tornebury, a roddir yn Llyfr Doomesday Book yn 1086, ac a geir yn yr enw modern Thornbury. Mae'r enw'n awgrymu bod y gaer wedi ei chuddio gan brysgwydd ar un adeg, a thir 'diffaith' a geid yn Tornebury a Horseforde adeg y Goresgyniad Normanaidd yn 1066 ond nodir ei fod yn gynhyrchiol unwaith eto pan luniwyd Llyfr Domesday yn 1086.

Gwyddys am nifer o gaeadleoedd â ffosydd a welwyd mewn marciau cnydau a ffotograffwyd o'r awyr ychydig i'r gogledd a'r gogledd-ddwyrain o'r gaer, sy'n dangos lleoliad tebygol ffermydd brodorol o gyfnod y Rhufeiniaid â'r gaer yn ffocws iddynt. Yn ddiweddarach gosodwyd neuadd bren ag eiliau ôl-Rufeining ar ben un o'r caeadleodd tua 100m i'r gogledd o'r gaer achanfuwyd rhannau ohoni wrth gloddio. Mae adeiladau tebyg i'r neuadd o ran adeiladwaith a maint i'w gweld yn y cyfnod canol cynnar, ac yn enwedig safleoedd palasau brenhinol Sacsonaidd diweddarach o'r 9fed ganrif a'r 11eg ganrif. Yn anffodus, ychydig o wybodaeth arall sydd am yr adeilad pwysig hwn, 2 kilometr i'r gorllewin o Glawdd Offa, ffin Mersia yn yr 8fed ganrif a 5 kilometr i'r gorllewin o'r burh Mersaidd gynharach, dybiedig o'r 10fed ganrif yn Chirbury. Un cyd-destun hanesyddol posibl ar gyfer yr adeilad yw 822/3 OC pan 'gymerodd y Sacsoniaid.... deyrnas Powys' yn ôl Brut y Tywysogyon ond mae'n bosib na pharhodd y sefyllfa hon yn hir.

Mae'n amlwg bod yr adnoddau a gaed gan y Gamlad yn bwysig yn y gorffennol. Mae Llyfr Domesday o 1086 yn cofnodi bod 3 physgodlyn yn Hem, a leolwyd mae'n debyg ar y Gamlad ac efallai fod ynddynt drapiau pysgod ar ryw ffurf neu'i gilydd. Mae'r bosibl bod grym y dwrwedi cael ei ddefnyddio hefyd. Ni wyddys union leoliad y felin frenhinol a gofnodir yn Stalloe yn y 13eg ganrif, ond efallai mai melin ddwr ar y Gamlad ydoedd.

Mae'r enw lle Fflôs, fel y'i gelwir ar fapiau'r Ordnans heddiw, wedi cael ei ddefnyddio'n fwy penodol i'r tir comin yn Nhrefaldwyn. Cofnodir yr enw am y tro cyntaf yn y 14eg ganrif, ac mae'n dod o'r Saesneg Canol flosh, 'tir corsiog'. Tir comin isel oedd llawer o'r ardal gynt a pherthynai i blwyfi Trefaldwyn, fordun a Chirbury ac roedd ar gau mae'n debyg tan tua dechrau'r 19eg ganrif. Rhwng y 16eg ganrif hwyr a'r 17eg a'r 18fed ganrif ducpyd nifer o achsion yn erbyn pobl a oedd yn llechfeddiannu'r tir comin neu'n beisio cau rhannau ohono. Yn rhannol oherwydd yr anawsterau parhaol hyn ac yn rhannol oherwydd bod dymuniad i wella ansawdd y tir pori, caewydd rhannau helaeth yn hwyr yn y 18fed ganrif ac yn gynnar yn y 19eg ganrif. Caewyd rhannau o'r ardal ym mhlwyf Trefaldwyn fel rhan o ystadau Castell Powis yn yr 1780au, yn gyfnewid am diroedd eraill a roddwyd i fwrdeiswyr Trefaldwyn. Caewyd rhannau helaeth o'r ardal ym mhlwyf Ffordun i'r gogledd o'r Gamlad, i'r gorllewin o Gaemwgal a rhwng Caemwgal a Hem Moor, gan ddyfarniadau cau tir ym 1803.

Nodweddion tirwedd hanesyddol allweddol

Oherwydd natur isel y tir ychydig o dystiolaeth sydd o anheddu cynhanesyddol o fewn yr ardal cymeriad, a chyfyngir anheddiad modern yn bennaf i fferm Caemwgal, ffermdy briciau o'r ?19eg ganrif gydag adeiladau allanol gyda fframiau dur o'r 20fed ganrif, Woodmore, gyda ffermdy cerrig o ganol y 19eg ganrif a Pound House, ty cerrig o ddechrau neu ganol y 19eg ganrif gydag addurniad briciau.

Nodweddir y tirwedd amaethyddol gan gaeau unionlin canolig neu fawr â gwrychoedd â therfynau syth ac a ddefnyddir yn bennaf ar gyfer pori heddiw. TMae patrwm y caeau heddiw yn eithaf tebyg i'r patrwm oedd wedi ei sefydlu erbyncanol y 19eg ganrif, ond mae nifer o'r caeau llai wedi eu cyfuno bellach i ffurfio caeau mwy mewn mannau. Mae patrwm y caeau wedi ei osod mewn perthynas â chwrs y Gamlad, a hefyd gwrs Clawdd Offa, i'r dwyrain o Gaemwgal, ond mae fel petai'n anwybyddu cwrs y ffordd Rufeinig lle mae honno'n croesi'r caeau i'r dwyrain o'r Gaer. Gosodwyd ffordd dyrpeg y 18fed ganrif ar y caeau (B4388) rhwng Trefaldwyn a Ffordun a chwrs rheilffordd y Cambrian Railways a osodwyd ym 1860. Mae'r Gaer Rufeinig yn The Gaer a Chlawdd Offa wedi goroesi fel nodweddion amlwg yn y tirwedd, ac mae rhagfuriau'r gaer Rufeinig yn ffurfio cloddwaith hyd at 20m o led a rhwng 1-2m mewn uchter, ac mae Clawdd Offa o bobtu'r Gamlad, i'r de o Pound House wedi goroesi mewn manau fel poncyn isel a llydan hyd at 10m ar daws ac 1m mewn uchter, er ei fod yn croesi tir alwfaidd â thraeniad gwael yn y fan hon.

Yn bennaf, ceir gwrychoedd un-rhywogaeth (draenen wen) a dorrwyd yn isel, ond ceir rhywogaethau eraill mewn grwychoed yn ymyl y ffordd gan gynnwys sycamorwydden, ysgawen, derwen a draenen ddu. Ceir coed derw aedfed ar wasgar yn y gwrychoedd a choed ysgaw ar lannau'r afonydd a'r nentydd. Ceir dyfrffosydd mewn mannau, gan gynnwys clawdd traenio tua 1km mewn hyd i'r de o Gaemwgal a phoncyn gorlifo o bridd yn rhedeg am ryw 2km ar ochr ddeheuol Camlad to the north of Caemwgal, a dangosir y naill a'r llall ar fapiau'r Ordnans yn yr 1888au.

Mae'n ymddangos bod y ffyrdd cyfathrebu arhyd Camlad at y rhyd yn Rhydwhiman wedi colli eu pwysigrwydd erbyn blynyddoedd olaf y 13eg ganrif, a disodlwyd y rhyd ei hun gan gyfres o bontydd pren a dur yng Nghaerhowel, tua 1km i'r gorllewin. Diodlwyd y ffordd gynharaf o'r dwyrain i'r gorllewin i bob pwrpas gan ffyrdd gogledd-de yn ystod y 18fed a'r 19eg ganrif. Ffordd dyrpeg oedd y ffordd syth a redai tua'r gogledd o Drefaldwyn tua Ffordun ar ben gorllewinol yr ardal cymeriad a chreosai bont a godwyd yng Nghilcewydd ym 1861, gan ddisodli pont bren gynharach o'r 16eg ganrif, a darparwyd gwrthglawdd a ffosydd traenio i'r ffordd yn y mannau isaf. Mae map ystad o 1783 yn dangos y fford o Ffordun tua Chaerhowel yn rhedeg drwy The Gaer, yn hytrach na'i chwrs presennol i'r dwyrain o'r gaer Rufeinig. Mae'r pontydd a welir heddiw yn rhai modern. Pont gongrid fodern yw Shiregrove Bridge ar draws Camlad i'r gogledd o Chirbury a ddisodlodd pont haearn bwrw a godwyd ym 1887 ac mae Salt Bridge ar draws Camlad i'r gogledd o Drefaldwyn yn adeiladwaith concrid atgyfnerthedig modern a osodwyd ar gynaliadau carreg a atgyfnerthwyd bellach â phlatiau haearn. Effeithiwyd yn fawr ar ben gorllewinol yr ardal cymeriad gan gwrs y Cambrian Railway rhwng Trallwm a'r DRenewydd, a godwyd ym 1860, ac sydd yn torri ar draws nifer o derfynau caeau cynharach, gan groesi'r Gamlad ar bont trawstiau dur gyda chynaliadau carreg a cholofn ganolog o gerrig.

Cynrychiolir gweithgarwch diwydiannol yn yr ardal tirwedd gan hen weithfa friciau a chloddfeydd clai o'r 19eg ganrif os nad cyn hynny, ychydig i'r gogledd-orllewin o fferm Caemwgal ac i'r gogledd o fferm Stalloe. Mae enw Caemwgal yn dod un ai o'r ffaith ei bod mewn lle isel neu oherwydd fod yno odyn friciau. Mae'r cloddfeydd clai yn dal i'w gweld ar y ddau safle, ac erbyn hyn mae planigfeydd conifferaidd bychain arnynt ac mae rhan o adeilad briciau yn dal i'w weld yn Stalloe. Cynrychiolir gweithgarwch cloddio gan gloddfa glai o'r 18fed i'r 19eg ganrif ar Hem Moor, i'r de-ddwyrain o fferm Little Hem, ac mae'n debyg y byddai'r hyn a gynhyrchid yno wedi ei daenu dros y caeau cyfagos, a chan charel gerrig fechan yn ymyl y ffordd ychydig i'r gogledd o Salt Bridge.

Ffynonellau cyhoeddedig