Nodweddion Tirwedd Hanesyddol

Bro Trefaldwyn: Penylan
Forden, Powys
(HLCA 1065)

Tirwedd tonnog gyda chaeau afreolaidd canolig eu maint gyda ffermydd canolig neu fawr ar wasgar, rhai yn deillio o'r 9fed a'r 10fed ganrif mae'n debyg.

Cefndir hanesyddol

Mae'n bosibl bod tystiolaeth o anheddu cynnar i'w gweld o'r Oes Haearn neu gyfnod o Rufeiniaid yn y caeadleoedd a ddangoswyd gydag awyrluniau i'r de o Edderton Hall, i'r gogledd o Benylan, ac efallai i'r gorllewin o Felin y Gaer.

Roedd y felin a elwir Melin y Gaer ar y Gamlad yn cael ei defnyddio ers o leiaf blynyddoedd olaf y 16eg ganrif. Rhoddwyd hi ar les gan weithdy Ffordun yn ystod degawd olaf y 18fed ganrif a efnyddid hi fel melin flawd tan ddechrau'r 20fed ganrif.

Mae'n debyg bod llawer o'r tir o fewn yr ardal cymeriad wedi ei gau yn ystod y cyfnod canol hwyr. Mae terfynau'r caeau heddiw yn dilyn amlinelliad cyffredinol y rhai oedd wedi eu sefydlu erbyn canol y 19eg ganrif, ond bu nifer sylweddolo gyfuniadau mewn rhai mannau ers hynny o ganlyniad i dynnu gwrychoedd.

Nodweddion tirwedd hanesyddol allweddol

Mae anheddau heddiw'n cynnwys yn bennaf ffermdai mawr a chanolig a'u hadeiladau cysylltiedig, a osodwyd yn aml ar gefnen neu godiadau bach ac o fewn eu caeau eu hunain, yn bell o'r ffyrdd cyhoeddus. Ymhlith yr adeiladau cynharaf sydd wedi goroesi yw ffermdy ffrâm bren o'r 17eg ganrif yn Upper Munlyn, a rendrwyd yn y 1950au. Mae ffasâd ffermdy ffrâm bren o'r 17eg ganrif neu ddchrau'r 18fed wedi goroesi ym Mhenylan, gydag adeilad allanol â ffrâm bren yn The Gaer. Fel arall mae'r ffermdai wedi eu gwneud o friciau ac yn dyddio o'r 18fed/19eg-ganrif, fel yn achos Lower Munlyn a'r adeilad a ehangwyd ym Mhenylan. Mae ysgubor gerrig o'r 18fed/19eg-ganrif yn Lower Munlyn, ond yn gyffredinol mae'r adeiladau allanol mewn mannau eraill wedi eu gwneud o friciau ac yn dyddio o'r 18fed/19eg-ganrif, fel yn The Grove, Penylan, a cheir gwadnau carreg as estyll tywydd ar adeiladau allanol Penylan, a cheir adeiladau niferus o'r 20fed ganrif â fframiau dur. Yn The Gaer ceir gardd o'r 18fed ganrif â wal friciau a gasebo a clomonedy wedi'u cyfuno. Credir bod adeiladau'r fferm yn Lower Munlyn yn sefyll lle bu'r beili gwreiddiol. Mae'n bosibl bod ty mawr â styco Edderton Hall, a godwyd rhwng 1830-40, yn cynwys adeilad cynharaf a dyma ganolbwynt yr ystad.

Caeau bach a chanolig gyda therfynau ar y tir mwy serth sydd gan amlaf yn dilyn y gyfuchlin, Mae'r terfynau afreolaidd yn awgrymu bod coetir wedi ei glirio fesul tipyn a'i gau o'r cyfnod canol ymlaen. Ceir gwrychoedd cadarn ac isel ar y cyfan yn cynnwys sawl rhywogaeth, y ddraenen wen, collen gyda choed derw aeddfed gwasgaredig a rhywfaint o wrychoedd modern. Yma ac acw ceir ffosydd a phonciau mewn caeau ar hyd dyfrgyrsiau naturiol.

Croesir yr ardal gan amryw ffyrdd bychain, llwybrau llydan a llwybrau cyhoeddus, rhai'n cysylltu Ffordun â'r hen ry a'r fferi dros Hafren yn y Dyffryn. Mae nifer o'r ffyrdd bach a'r llwybrau llydan mewn ceuffyrdd sydd yn hen i bob golwg. Croesir yr ardal gan hen reilffordd yr hen Cambrian Railway o 1860, a redai rhwng yr hen orsaf yn Ffordun a'r bont dros Hafren yng Nghilcewydd, gan dorri drwy'r terfynau caeau blaenorol y gosodwyd hi arnynt.

Cynrychiolir diwydiannau cloddio a phrosesu gan nifr o chwareli cerrig gadawedig a welir ar fapiau'r Ordnans o'r 1880au yn yr ardal rhwng Penylan ac Edderton Hall, ac a ddefnyddid mae'n debyg i gael cerrig i adeiladu. Ymgorfforwyd rhanau o'r hen felin fricia o'r 18fed/19eg ganrif yn Gaer Mill mewn ty diweddarach, ac er bod y rhanfwyaf o'r ddyfrffos wreiddiol wedi ei llenwi mae modd gweld lle tynwyd y dwr o'r Gamlad i'r de o'r ffordd i Thornbury.

Bellach mae hen bacdir a pherllanau Edderton Hall, a welir ar fapiau'r Ordnans o'r 1880au wedi diflannu i raddau helaeth ac eithrio dau bwll pysgod artiffisial a dreif i'r parcdir.

Ffynonellau cyhoeddedig