Nodweddion Tirwedd Hanesyddol

Comin Treffynnon a Mynydd Helygain

Mae'r disgrifiad canlynol, a godwyd o'r Gofrestr Tirweddau Hanesyddol, yn enwi themâu tirwedd hanesyddol hanfodol yn yr ardal nodweddion hanesyddol hon.

Commin Treffynnon - rhan gogleddol o'r Dirwedd Hanessyddol Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001. Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded: GD272221

Mynydd Helygain - rhan deheuol o'r Dirwedd Hanesyddol Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001. Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded: GD272221

Mae ucheldir unedig Mynydd Helygain a Chomin Treffynnon yn ffurfio llwyfandir estynedig i'r dwyrain o Fryniau Clwyd, wedi'u gwahanu oddi wrthynt gan ddyffryn Chwiler, ac yn edrych dros lain arfordirol gogledd ddwyrain Sir y Fflint ac aber yr Afon Dyfrdwy y tu hwnt. Mae'r ardal oddeutu 250m uwchlaw SO, gyda chopaon bach lleol yn codi ddim mwy nac 20m uwchlaw hyn. Mae'r tirwedd a ddiffinnir felly yn cynnwys y meysydd mwynau plwm a sinc pwysicaf yng Nghymru, ac yn ddaearegol, mae'n rhan o'r strimyn Calchfaen Carbonifferaidd sy'n rhedeg i'r de o Brestatyn yn y gogledd, i Fynydd yr Hôb ac ochr ogleddol ffawt y Bala yn y de.

Tybir i waith mwyngloddio gychwyn adeg y Rhufeiniaid, gan y darganfyddwyd olion Rhufeinig sy'n gysylltiedig â chynhyrchu plwm, y tu allan i'r ardal, ym Mhentre, ger y Fflint. Ceir tystiolaeth hefyd o ddogfennau am gloddio yn y Canol Oesoedd, ond difethwyd unrhyw olion o weithio cynharach gan fwyngloddio yn y 19edd ganrif. Mae'r ardal, felly, yn dwyn tystiolaeth archeolegol werthfawr o un o ddiwydiannau hynaf Sir y Fflint.

Cwmni'r Crynwyr oedd yr arloeswyr mewn mwyngloddio plwm yn y sir o ddiwedd yr 17ail i ddiwedd y 18fed ganrifoedd, ac y mae tystiolaeth ddogfennol am welliannau mewn technoleg a ganiataodd suddo siafftiau dyfnach a darganfod gwythiennau cyfoethocach. Gweithiwyd y gwythiennau gorau yn drylwyr trwy gydol y 18fed a'r 19edd ganrifoedd yn yr ardaloedd a elwir yn awr Mynydd Helygain, Comin Treffynnon a Phen-y-Ball Top, ac ym 1850, cynhyrchwyd 11,500 tunnell o blwm, sef 12% o'r cyfanswm dros Brydain. Fodd bynnag, dirywio fu hanes y mwyngloddio ar ddiwedd y 19edd ganrif gyda mewnforio plwm rhad o dramor, ac ni chafwyd ond gweithgaredd bach, ysbeidiol wedi'r Rhyfel Byd Cyntaf nes i'r mwyngloddiau olaf gau yn y 1960au.

Mae tirwedd maes y mwynau yn hawdd ei adnabod, fel rheol heb lystyfiant a bellach yn dir comin a adferwyd yn dir pori garw. Er bod y mwyafrif o'r adeiladau a gysylltwyd â mwyngloddio wedi mynd i ddifancoll, erys y tirwedd ei hun, sef amrywiaeth helaeth o dyllau a thomennydd bach, yn rhyfeddol o gyflawn, ac yn arbennig o amlwg o'r awyr. Cofnododd arolwg diweddar yn yr ardal dros 250 o safleoedd mwyngloddio.

Yn yr ardaloedd nas datblygwyd, yn enwedig Mynydd Helygain, yn y gweithfeydd eu hunain felly y gorwedd arwyddocâd hanesyddol a gwerth y tirwedd. Gwaith bas neu siafftau dyfnach wedi'u leinio â cherrig yn bennaf yw'r dystiolaeth archeolegol, er y gellir nodi hefyd lawer o gylchoedd lle cerddid ceffylau i droi drymiau wrth eu dirwyn â'r raff. Maent yn dystiolaeth i gyfoeth gwythiennau fel Pant y Gof, Pant y Ffridd, Pant y Pydew a Gwythien yr Undeb, lle'r oedd y gweithgaredd wedi'i ganoli ar gael a thynnu'r mwynau yn hytrach na'u trin ar y safle. Yn y mwyngloddiau mwy, erys tystiolaeth gloddiog o olion ffosydd a chronfeydd, rhai gyda dwˆr ynddynt o hyd, a arferai gludo dwˆr at y lloriau trin. Lle bo rhesi bach o dai a swyddfeydd y gwaith wedi goroesi, fe'u trowyd yn dai modern.

Er nad yw'n gysylltiedig â'r mwyngloddio, mae Waen Brodlas yn ne Comin Treffynnon, yn ddiddorol o safbwynt archeoleg diwydiannol gan fod yno olion a thystiolaeth ddogfennol am nifer sylweddol o odynau calch o'r 19edd ganrif. Hefyd heb fod yn gysylltiedig â'r olion cloddio mwyn, ond a gynhwysir yn yr ardal, mae bryngaer Moel y Gaer, Rhosesmor, o Oes yr Haearn, ar gopa bryn arunig i'r pen deheuol o Fynydd Helygain. Datguddiodd gwaith cloddio helaeth ar y safle ym 1972 - 74 cyn adeiladu'r gronfa ddwˆr, dystiolaeth o adeiladu amddiffynfeydd a dilyniant hynod o aneddiadau pren y tu mewn iddynt.

Themâu tirwedd hanesyddol yn Nhirwedd Hanesyddol Comin Treffynnon a Mynydd Helygain

Y Tirwedd Naturiol

Y Tirwedd Gweinyddol

Tirweddau Anheddu

Tirweddau Amaethyddol

Trafnidiaeth a Cyfathrebu

Tirweddau Diwylliannol

Tirweddau Amddiffynedig

Tirweddau Angladdol, Eglwysig ac Addurnol

Ffynonellau Gwybodaeth Eraill

Ffynonellau gwybodaeth cyhoeddedig a rhai nad ydynt wedi’u cyhoeddi

Ardal cymeriad tirwedd hanesyddol Comin Treffynnon a Mynydd Helygain
(HLCA 1081)

Tirwedd cymhleth i'r gorllewin o Brynford, gyda siafftiau gadawedig, hen gaeadle ar y tir comin, tai modern housing a rhan o Gwrs Golff Treffynnon. Llun: Hawlfraint y Goron, RCAHMW 93-CS-1339 (yn ôl i'r map)

Pwll-clai, o'r de, yn ymyl y ffordd rhwng Pentre Helygain a Brynford, gyda rhsi o siafftiau yn rhedeg ar hyd gwythiennau cyfoethog Pwll-clai a Phant-y-pydew, Comin Trefffynon. Roedd dyfrffos droellog ar hyd y caeau ar y dde yn gwasanaethau peiriannu a yrrwyd gan ddwr ar loriau trin Pwll-clai. Llun: Hawlfraint y Goron, RCAHMW 93-CS-1341 (yn ôl i'r map)

Siafftiau mwyngloddio niferus i'r de-ddwyrain o Bentre Helygain, Mynydd Helygain, i'r dwyrain o chwarel calchfaen Pant-y-pwll-dwr sydd i'w gweld ar y top ar y dde. Roedd y rhesi o siafftiau, o wahanol ddyfnderoedd, yn dilyn gwythiennau cyfoethog a redai o'r dwyrain i'r gorllewin gan gynnwys y rhai a elwid Billins a Chwarel Las, a weithid yn bennaf ar gyfer plwm. Mae'r gweithiau unionlin yn y gaelod ar y chwith yn draws-toriad o'r gogledd i'r de mae'n debyg. Llun: Hawlfraint y Goron, RCAHMW 93-CS-1362 (yn ôl i'r map)

Chwareli plwm a chalchfaen i'r gogledd o'r ffordd rhwng Rhes-y-cae a Helygain. Ychydig o sbwriel datblygu sydd gan lawer o'r siafftiau yn yr ardal hon ac felly roeddent n ai yn rhai bas neu maent wedi cael eu hôl-lenwi ac mae gan rai ohonynt gaeadau concrit. Cysylltir y chwareli â'r pâr o odynau calch sydd yng nghanol y llun. Hawlfraint y Goron, RCAHMW 93-CS-1366 (yn ôl i'r map)

Dau chwimsi a gadwyd mewn cyflwr da yn perthyn i hen Bwll New North Halkyn Mine, i'r gogledd o Mount Villas, yn ymyl pen deheuol Chwarel Pant. Byddai drwm weindio ar ben y pys yng nghanol y ddau chwimsi ac a drowyd gan ddau geffyl wedi codi a gostwng y gawell ar gyfer codi'r mwyn, a hynny gyda chefnogaeth fframiau-A a osodwyd uwchben pob un o'r siafftiau i'r naill ochr o'r chwimsi. Hawlfraint y Goron, RCAHMW 93-CS-1378 (yn ôl i'r map)

Adeiladweithiau a gysylltir â chloddfa Pant-y-go mine, i'r de o Helygain, gan gynnwys cronfa a gloddwyd o'r tir, ac sydd i'w gweld i'r chwith gyda sylfeini barics y gweithwyr oddi tani mae'n debyg. Hawlfraint y Goron, RCAHMW 93-CS-1373 (yn ôl i'r map)