Nid yw'r gwaith o ddisgrifio nodweddion yr ardal Tirwedd Hanesyddol hon wedi dechrau hyd yma.
Mae'r disgrifiad canlynol, a gymerwyd o'r Gofrestr Tirweddau Hanesyddol, yn enwi'r themâu hanesyddol hanfodol yn yr ardal cymeriad hanesyddol.
Yn Nyffryn Llangollen yng Ngogledd Ddwyrain Cymru ceir
cyfuniad gweledol a thrawiadol o dirffurfiau naturiol noeth
ynghyd â nodweddion hynafol a modern o waith dyn.Yn geomorffolegol,
hollt eang yw’r dyffryn a gaiff ei oruchafu gan glogwyni
calch uchel Mynydd Eglwyseg.Mae brig y clogwyni’n
esgyn yn raddol mewn uchder o 300m uwchben SO yn eu
safle mwyaf deheuol sy’n edrych dros ganol y dyffryn,i 450m
uwchben SO yn eu safle mwyaf gogleddol sy’n edrych dros
rannau uchaf dyffryn isafon cul Afon Eglwyseg.Ar ochr ddeheuol
y dyffryn,mae’r llethrau’n esgyn yn serth i 400m uwchben
SO ar hyd copa’r esgair sy’n rhannu’r dyffryn o ddyffryn
Ceiriog i’r de.
Mae llawr gwastad y dyffryn tua 100m uwchben SO ac
mae’n cynnwys hynt troellog yr Afon Dyfrdwy, er yn
Llangollen,mae’r dyffryn yn culhau i’r hyn sy’n fwy nodweddiadol
o ddyffryn afon,gan droi’n gyntaf tua’r gogledd ac yna
tua’r gorllewin gan barhau y tu hwnt i ran y dyffryn a ddisgrifir
yma.Yn edrych dros Langollen o gyfeiriad y dwyrain mae olion
mawreddog Castell Dinas Brân,castell gwaith cerrig o’r Canol
Oesoedd wedi’i leoli oddi mewn i waith cloddiog caer gynharach
o Oes yr Haearn.Mae’r safle ar gopa bryn siâp
côn ag ochrau serth iddo sydd yn esgyn yn drawiadol i 329m
uwchben SO o lawr y dyffryn,ac ar ei ben ceir adfeilion darluniadwy’r
castell a adeiladwyd gan Gruffydd ap Madog
o bosibl,mab i sylfaenydd Abaty Glyn y Groes.
Lleolir Abaty Sistersiaidd Glyn y Groes ger cyflifiad afonydd
Eglwyseg a Dyfrdwy i’r gogledd o Langollen,ac fe’i sylfaenwyd
gan Madog ap Gruffydd ym 1201 fel abaty ategol i Abaty
Ystrad Marchell ger y Trallwng.Mae’r Abaty, sydd bellach yn
adfail,yn nodweddiadol o nifer o sefydliadau Sistersiaidd a
leolir mewn dyffrynnoedd afonydd diarffordd wedi’u hamgylchynu
gan dir ffermio. Mae llên gwerin lleol yn cysylltu Glyn
y Groes ag Owain Glyn Dwˆ r a ddiflannodd tua 1410 ar ôl i’w
wrthryfel yn erbyn y Saeson fethu.Ychydig i’r gogledd o’r
Abaty lleolir croes anghyflawn Piler Eliseg ar fryncyn bychan
crwn a oedd hwyrach yn feddrod yn Oes yr Efydd.Ar y groes
ceir arysgrif mewn Lladin sydd bellach wedi treulio gormod
i’w darllen,ond yn ôl trawsgrifiad ohoni ym 1696, roedd yn
dathlu llwyddiannau tyˆ Powys ac yn cofnodi i’r garreg gael ei
chodi gan Cyngen er anrhydedd i’w or-daid, Eliseg.
Ym mhen gogleddol dyffryn Eglwyseg,ym Mhen Draw’r
Byd,mae Plas Uchaf,plasdy trawiadol ffrâm bren sy’n dyddio
o 1563.I’r gorllewin o ddyffryn Eglwyseg,caiff ffin ogleddol y
tirwedd ei oruchafu gan ehangder mawreddog Bwlch yr
Oernant lle mae’r ffordd o’r diwedd yn dringo Mynydd
Maesyrychen,heibio i chwareli llechi gwag y 19eg ganrif,tuag
at Ddyffryn Clwyd.
Bu dyffryn Dyfrdwy yn brif ffordd gyswllt erioed a bu’n
dyst i ddy feisiadau dilynol yn hanes cludiant. Y pwysicaf,o bosibl,
yw cangen Llangollen o Gamlas y Shropshire Union, a
adeiladwyd gan Thomas Telford ac a agorwyd ym 1805.O’i
darddiad yn Rhaeadr Bwlch yr Oernant mae’r gamlas yn dilyn
ochr ogleddol y dyffryn cyn croesi’r Afon Dyfrdwy dros ddyfr-
ddyfrbont ddramatig Pontcysyllte, sy’n taflu’i chysgod dros
ei chymar canoloesol a oedd yn cario’r ffordd dros yr Afon
Dyfrdwy.Ym mhen gogleddol y ddyfrbont mae Glanfa Trefor
lle, yn ôl y sôn,yr arhosodd Telford yn ystod cyfnod adeiladu’r
ddyfrbont.Roedd Telford hefyd yn gyfrifol am adeiladu Ffordd
newydd Caergybi,yr A5 bellach,sy’n rhedeg drwy’r dyffryn
ac a ddynodwyd yn ddiweddar yn ffordd hanesyddol.
Gwelir creithiau’r gorffennol diwydiannol hefyd yn y dyffryn.
Bu chwarela yn digwydd yng nghlogwyni calch Eglwyseg
ers canrifoedd ar gyfer cerrig i adeiladu ac fel ffynhonnell o
galch.Roedd sawl gwaith plwm yn tyllu’n uniongyrchol i’r clogwyn,
ac mae olion y ddau ddiwydiant i’w gweld o hyd.
I’r gogledd orllewin ceir olion chwareli llechi,sy’n cynnwys
incleinau a darnau o dramffordd ar arglawdd,tra caiff y de
ei oruchafu gan gymhlethfeydd Cefn Mawr ac Acrefair
(mae’r ddau y tu allan i’r ardal a ddisgrifir yma ar hyn o bryd).
Lleolir Llangollen ei hun o boptu’r Afon Dyfrdwy gyda’r
bont bwa,a adeiladwyd c. 1500 yn cysylltu’r ddwy ochr.
Mae calon hanesyddol y dre ar yr ochr ddeheuol,o gwmpas
yr eglwys a chroesfan yr afon.Daeth y datblygiadau diweddarach
yn bennaf yn sgîl y diwydiant gwlân,a oedd
yn defnyddio ffynhonnell ynni naturiol yr Afon Dyfrdwy i
redeg sawl melin,ac yna yn ystod y 19eg ganrif gyda dyfodiad
y rheilffordd a gaewyd i drafnidiaeth ym 1968 ond sydd
bellach ar agor yn achlysurol i dwristiaid o dan yr enw
Rheilffordd Dyffryn Dyfrdwy.Ar ymylon y dref y mae Plas
Newydd,cartref Boneddigesau Llangollen a oedd yn noddwyr
enwog y celfyddydau ar droad y 19eg ganrif ac a wnaeth
lawer i hybu diddordeb newydd yn y diwylliant Cymreig.
Mae Llangollen wedi cryfhau’r traddodiadau artistig hyn ac
mae’r dref bellach yn enwog ledled y byd am yr Eisteddfod
Ryngwladol a gynhelir yno bob blwyddyn.
|