Nid yw'r gwaith o ddisgrifio nodweddion yr ardal Tirwedd Hanesyddol hon wedi dechrau hyd yma.
Mae'r disgrifiad canlynol, a gymerwyd o'r Gofrestr Tirweddau Hanesyddol, yn enwi'r themâu hanesyddol hanfodol yn yr ardal cymeriad hanesyddol.
Mae’r ardal anghysbell hon yn cynnwys y rhan fwyaf o dalgylch
Afon Elan a’i his afon,Afon Claerwen,sy’n draenio ochr de
ddwyreiniol Mynyddoedd y Cambria yng Nghanolbarth
Cymru.Mae’n cynnwys ardal eang o wastadedd uwchdir
hynod ddyranedig rhwng tua 400 a 550m uwchben SO, gyda
chymoedd rhiciog dwfn Elan a Chlaerwen yn darparu’r unig
lwybrau o’r dwyrain i’r gorllewin ar draws yr ardal hon o
Gymru,sydd fel arall yn diarffordd ac yn wag.Syrthia lloriau’r
cymoedd o dros 300m uwchben SO yn y gorllewin i 200m
uwchben SO yn y dwyrain,o ble mae’r Afon Elan yn parhau i
lifo am bellter byr y tu hwnt i’r ardal a ddisgrifir yma,i ymuno
ag Afon Gwy i’r de o’r Rhaeadr.
Mae’r ardal hon yn enghraifft wych yng Nghymru o
dirwedd sy’n dangos ymdrech ddynol ar raddfa fawr, gan
ei bod wedi’i newid yn sylweddol gan gynlluniau peirianneg
sifil mawr a oedd yn eiddo i’r diwydiant dwˆ r a’r stad o dan ei
reolaeth yn ystod y 19eg a’r 20fed ganrifoedd.Mae’r cynlluniau
yn cwmpasu adeiladu cyfres o argaeau enfawr a gweithiau
atodol yr ymgymerwyd â hwy mewn dau gam pwysig rhwng
diwedd y 19eg a chanol yr 20fed ganrifoedd.Roedd y cam
cyntaf yn un o gyflawniadau peirianneg sifil mwyaf y 19eg ganrif
drwy Brydain gyfan,a bu sôn amdanynt unwaith fel ‘wythfed
rhyfeddod y byd’.
Dechreuwyd adeiladu’r gyfres o argaeau,a adwaenir
yn gyffredinol fel Cwm Elan,gan Gorffolaeth Birmingham,
er mwyn cyflenwi dwˆ r i’r ddinas,ym 1893,gan ddechrau
gydag Argae Caban-coch.Disgrifwyd y strwythur enfawr
hwn a’i dri is-argae mewn adroddiad swyddogol cyfoesol fel
‘of cyclopean rubble embedded in concrete and faced upstream
and down-stream with shaped stones arranged in
snecked courses’.Erbyn pryd eu cwblhawyd ym 1904, roedd
y Gorffolaeth wedi adeiladu nid yn unig yr ystod ddisgwyliedig
o dyrau hidlo a falfiau,tanciau setlo, gwelyau hidlo a thai peiriannau
a generaduron oedd yn angenrheidiol er mwyn rheoli
lefel y dwˆ r a chynnal ei lif parhaus,ond roedd hefyd
wedi amgáu’r rhan fwyaf o’r tir cyfagos oddi-amgylch y cronfeydd
gyda chyfres o waliau cerrig enfawr a ffiniau cymhleth er
mwyn diogelu’r dwˆ r rhag ei lygru.Roedd uchder
y cronfeydd yn golygu bod dwˆ r yn gallu cyrraedd cyrion
Birmingham drwy ddisgyrchiant yn unig,heb gost pwmpio,
ar hyd cyfundrefn anhygoel o ddyfrbontydd wedi’u claddu,
sy’n 126km o hyd.
Cyflogodd Corffolaeth Birmingham lafur uniongyrchol
ar gyfer y cynllun a oedd yn cynnwys adeiladu rheilffordd
er mwyn cludo deunyddiau o Reilffyrdd Cambria yn Rhaeadr,
a bu’n rhaid adeiladu mwy na 50km o drac er mwyn
gwasanaethu’r safleoedd adeiladu amrywiol.Rhwng 1906
a 1909,adeiladwyd gardd-bentref bychan,o ansawdd uchel,
yn yr arddull Celf a Chrefft nodedig,oedd yn cynnwys casgliad
taclus o dai ar wahân ac o dai pâr o gerrig wedi’u osod ar
hyd glan deheuol Afon Elan,wrth droed y brif argae fel cartrefi
i’r rheini a fyddai’n gweithio ac yn cynnal peiriannau ac offer
cymhlethfa’r argae. Roedd y pentref yn cynnwys ysgol,siop
a swyddfa stad.
Mae llawer o’r tirwedd urddasol hwn wedi goroesi fwy neu
lai yn ddigyfnewid ers troad y ganrif gan i’r stad gael ei rheoli’n
llym,er mwyn cadw purdeb y dwˆ r, gan fyrddau a chwmnïau
dwˆ r naill ar ôl y llall.Mae’r tirwedd, felly, wedi osgoi nifer o’r
tueddiadau diweddar o ran coedwigaeth ar raddfa fawr a
gwelliannau amaethyddol eraill ar uwchdiroedd.Gwnaed
darpariaeth ar gyfer ehangu’r cynllun gwreiddiol yn y dyfodol
wrth adeiladu Argae Claerwen yn y cwm nesaf yn ystod
1948–52,gan wneud cymhlethfa Cwm Elan yn un o’r cynlluniau
cyflenwi dwˆ r yfed mwyaf ym Mhrydain gyda chynhwysedd
cyfunol o fwy na 100 biliwn litr o ddwˆ r. Ers preifateiddio’r
cwmnïau dwˆ r, trosglwyddwyd perchenogaeth a rheolaeth
Stad Cwm Elan i ymddiriedolaeth elusennol sy’n gyfrifol am
ddiogelu treftadaeth unigryw’r ardal a pharhau i’w rheoli’n
gydymdeimladol.Bydd hyn, gobeithio, yn cadw awyrgylch a
thawelwch unigryw’r tirwedd.
Gwasgarwyd carneddau claddu a meini hirion trawiadol
Oes yr Efydd yn helaeth ar draws yr ardaloedd uwchdir
anghysbell ac anhygyrch sy’n amgylchynu’r cronfeydd dwˆ r, tra
bod gwersyll-ymdeithio Rhufeinig yn Esgair Perfedd.Yn y cyfnod
canoloesol, roedd yr ardal yn rhan o stad helaeth
Cwmteuddwr o dir pori comin a daliadau anghysbell a oedd yn
eiddo i’r Abaty Sistersiaidd yn Ystrad Fflur, Ceredigion. Mae
ffermydd ôl-ganoloesol yma hefyd,a nifer sylweddol o fwynfeydd
a henebion diwydiannol o ddiwedd y 18fed a dechrau’r 19eg
ganrifoedd.
Er bod thema’r tirwedd llawer yn fwy trawiadol na’r safleoedd
eilradd hyn,mae llawer o’r safleoedd hyn wedi eu diogelu cystal
gan y stad fel eu bod yn ffurfio atodiad hanesyddol gwerthfawr
i dirwedd sydd fel arall yn fodern.Mae gan yr ardal hefyd
gysylltiadau pwysig â P. B.Shelley a fu’n mawrygu rhinweddau
ei chymeriad tra’n barddoni yn Nant Gwyllt.
|