Nodweddu’r Dirwedd Hanesyddol

Llunio Tirwedd Basn Caersws

YR AMGYLCHEDD NATURIOL

Topograffeg

Mae’r bryniau’n codi, yn raddol i ddechrau, i’r de o’r afon hyd uchder o tua 220 metr, ac yna â llethrau mwy serth i fyny at y rhostir sy’n codi i tua 430 metr ar ffin de-ddwyrain ardal y dirwedd hanesyddol. I’r gorllewin, mae dau ysbardun bryniog ar ymylon y basn, gyda llethrau serth o boptu iddynt. Mae un o’r rhain rhwng Afon Hafren ac Afon Cerist, ac yn codi i uchder o tua 270 metr, ac mae’r ail rhwng Afon Cerist ac Afon Carno, ac yn codi i uchder o tua 290 metr. Yn gyffredinol, mae’r tir yn codi’n fwy graddol i’r gogledd hyd uchder o tua 250 metr, ond mae’n codi’n fwy serth yn union i’r gogledd o Lanwnog, lle mae’r bryniau’n cyrraedd uchder o 350 metr.

Daeareg a phriddoedd

Cafnau rhewlifol dwfn yw dyffrynnoedd Afon Hafren, Afon Carno ac Afon Trannon. Ar lawr y prif ddyffrynnoedd, ceir dyddodion trwchus o glai, dan haenau graeanog wedi’u dyddodi gan ddŵr tawdd rhewlifol, hyd at 68 metr o ddyfnder gyda’i gilydd. Mae yna waddodion llifwaddodol siltiog drostynt, wedi’u dyddodi gan afonydd, gyda pheth cerrig gro, o ganlyniad i ailweithio gro cynharach. Ffurfiwyd drymlinoedd sydd wedi goroesi fel cnyciau isel unigryw o Glai Clogfaen yn nyffryn Cerist, yn nyffryn y nant i’r gorllewin o Gefn Carnedd, a rhwng Caersws a Llanwnog, ac i’r gogledd-ddwyrain o Gaersws i gyfeiriad Gwynfynydd.

Mae’r priddoedd mewn rhanbarthau cul ar hyd gorlifdir dyffryn Afon Hafren ac Afon Carno yn perthyn i gyfres Teme yr Arolwg Pridd. Priddoedd dwfn siltiog, athraidd a heb gerrig ydynt, gydag isbriddoedd graeanog mewn mannau. Maent yn gweddu orau i ffermio llaeth a magu da byw ar laswelltir parhaol a glaswelltir dros dro, gyda pheth tyfu cnydau grawn lle nad oes llawer o berygl o lifogydd. Mae dyffryn Cerist a’r ardal ar hyd Nant Manthrig i’r gogledd o Gaersws tua Llanwnog yn perthyn i gyfres Conway. Priddoedd mân siltiog a chleiog sy’n ddwfn a heb gerrig sydd yma, ac sy’n cael eu heffeithio gan ddŵr daear. Maent yn gweddu orau i laswelltir parhaol ar gyfer ffermio llaeth a magu da byw. Mae’r priddoedd ar y tir sy’n codi islaw’r bryniau i’r gogledd o Afon Cerist, rhannau o’r tir sy’n codi o amgylch Cefn Carnedd rhwng Afon Cerist ac Afon Hafren, y tir sy’n codi’n raddol yn nyffryn Carno i’r gorllewin a’r gogledd-orllewin o Lanwnog, a llethrau gorllewinol isel bryniau Bryn Penstrowed yn yr ardal rhwng Moat Farm a Neuadd Bronfelin, yn perthyn i gyfres Dinbych 1. Priddoedd mân lomog a siltiog wedi’u draenio’n dda yw’r rhain, dros greigiau. Maent yn gweddu i ffermio llaeth a thyfu cnydau grawn yn yr ardaloedd is, a magu da byw, coetir neu borfa arw ar diroedd uwch mwy serth. Mae’r priddoedd ar y tir sy’n codi’n raddol i’r gogledd-ddwyrain o Landinam yn perthyn i gyfres Brickfield 3 ac mae’r tir i’r gogledd o Gaersws ac i’r dwyrain o Lanwnog yn perthyn i’r gyfres Cegin. Mae’r cyntaf o’r rhain yn briddoedd mân cleiog a siltiog sy’n ddirlawn yn dymhorol, er mai priddoedd mân lomog wedi’u draenio’n dda sydd i’w cael mewn mannau; maent yn gweddu orau i fagu da byw a pheth ffermio llaeth ar laswelltir parhaol, a pheth tyfu cnydau grawn mewn mannau sychach. Priddoedd tebyg yw cyfres Cegin, sy’n gweddu orau i fagu da byw ar laswelltir parhaol, a ffermio llaeth ar dir is.

Afonydd a nentydd

Mae rhannau o loriau dyffrynnoedd y prif afonydd dan ddŵr am gyfnodau’n rheolaidd. Fodd bynnag, mae llifogydd dyffryn Hafren wedi’u lleihau ers adeiladu argae Clywedog yn y 1960au, a’r gwelliannau i amddiffynfeydd rhag llifogydd ger Caersws, ar y cyd, mae'n debyg, ag adeiladu Rheilffordd y Cambrian ym 1863 a Rheilffordd y Fan ym 1871, ac yn ystod yr 20fed ganrif.

Mae ymyl gorlifdir a llawr dyffryn y rhan hon o Afon Hafren yn eithaf diddorol, ac mae’n ffurfio rhan o safle Adolygiad Cadwraeth Daearegol (ACD) Hafren Uchaf. Mae hanes manwl o esblygiad llawr y dyffryn a sianel yr afon wedi’i ddarganfod o astudiaethau o nodweddion geomorffolegol hynafol a mwy diweddar llawr dyffryn Hafren sydd wedi datblygu mewn ymateb i newidiadau naturiol, megis yr hinsawdd, yn ogystal â gweithgaredd dynol.

Dengys llawr y dyffryn gyfres o gerlannau afon, sianeli hynafol a bwâu llifwaddod o’r cyfnod Holosen a’r cyfnod Pleistosenaidd (cyfnodau hyd at tua 12,000 CC), sy’n dangos bod sianelau’r afon wedi bod wrthi’n mudo ac y bu gwaddodi llifwaddodol dros y 10,000 o flynyddoedd diwethaf. Mae’n debygol bod y gerlan gynharaf yn dyddio’n ôl i’r cyfnod Defensaidd Hwyr (tua 23,000 i 8,000 CC) fel casgliad o ddyddodion allolchi dŵr tawdd rhewlifol trwchus a graeanog, a gladdwyd gan ddyddodion diweddarach yn ardal y dirwedd hanesyddol. Mae yna awgrymiadau bod Afon Hafren wedi bod â chwrs mwy plethedig, o leiaf yn achlysurol. Mae’r rhan fwyaf o’r gorlifdir wedi bod yn gymharol sefydlog, a chydag un sianel afon, ers o leiaf 2,000 CC mae’n debyg, ac yn bendant ers tua 70 OC pan adeiladwyd y ffordd Rufeinig i’r dwyrain o Gaersws ar ei arwyneb, yn agos at sianel yr afon heddiw. Mae gwaddodiad ers hynny wedi arwain at gladdu’n rhannol y ffordd Rufeinig i’r dwyrain o Gaersws gan sawl centimetr o lifwaddod â graen main. Yn lleol, mae’r ffordd Rufeinig wedi cael effaith ar waddodiad yn y dyffryn; mae gan lawr llifwaddodol y dyffryn i’r gogledd o’r ffordd natur fwy cyfnewidiol o ran topograffeg na’r hyn sydd i’r de o’r ffordd. Mae astudiaethau wedi dangos bod sianel Afon Hafren yn parhau i gael ei hailweithio gan gasgliad o ystumiau sydd wedi bod yn weithredol ers y 3ydd ganrif OC i'r 6ed ganrif OC, ac sy’n gweithio'u hunain i lawr yr afon mewn ardal rhwng sawl metr i sawl can metr o led mewn mannau. Mae'r hen ystum afon i’r dwyrain o Gaersws yn dangos hyn yn glir. Mae’n amlwg ei bod wedi dinistrio rhan o’r ffordd Rufeinig i’r gogledd o’r afon sy’n arwain at y gaer Rufeinig.

Mae graddiant Afon Hafren yn y darn o’i gorlifdir sydd yn ardal y dirwedd hanesyddol yn llai nag ydyw yn yr ardaloedd i fyny ac i lawr yr afon. Bu cyflenwad cynyddol o waddodion yn nyffryn Hafren yn y cyfnodau hanesyddol oherwydd nifer o resymau, yn cynnwys dirywiad yn yr hinsawdd yn gysylltiedig â’r Oes Iâ Fach, rhwng tua 1590 a 1850 OC. Cafwyd hefyd ehangu ffermio âr a chau caeau yn helaeth yn y 19eg ganrif, a bu cyfnod dwys o fwyngloddio metel yn nalgylch pen uchaf Afon Hafren ar ddiwedd y 19eg ganrif. Arweiniodd hyn oll at gyfraddau cynyddol o waddodiad yng ngorlifdir yr afon.

Gwnaed newidiadau artiffisial i sianel afon Hafren i lawr yr afon o Landinam ym 1859, gydag adeiladu’r rheilffordd i Lanidloes. Cafodd sianel yr afon hefyd ei sythu gyda sianel wedi’i pheiriannu dros ddarn un cilomedr o hyd o’r afon, ger Neuadd Llandinam, yn ôl pob tebyg rhwng 1840 a 1886, er mwyn osgoi'r bygythiad i eiddo mae’n debyg. Ers hynny, fodd bynnag, mae’r afon wedi dychwelyd i fod â hynt ymdroellog. Cafodd llwybr rhan isaf Afon Cerist / Afon Trannon ei sythu rhwng dechrau’r 1830au a diwedd y 1840au, mewn ymgais i leddfu llifogydd mae’n debyg. Tua 1871, trowyd tua 5 milltir o Afon Cerist i sianel ddofn ffug, er mwyn galluogi adeiladu Rheilffordd y Fan, i’r gorllewin o Gaersws. Cynhaliwyd gwaith peiriannu sylweddol ar afon Trannon tua diwedd y 1970au.

Roedd tir mwyaf gwerthfawr y gorlifdir yn cael ei bori hyd at fin yr afon, a hyn gafodd y bai am golli coed ger glannau nentydd, a’r niwed a fu o ganlyniad i lannau afonydd yn nyffryn Hafren rhwng y Trallwng ac Amwythig.

Hanes amgylcheddol

(back to top)