Disgrifio Nodweddion Tirwedd Hanesyddol

Nid yw'r gwaith o ddisgrifio nodweddion yr ardal Tirwedd Hanesyddol hon wedi dechrau hyd yma.

Mae'r disgrifiad canlynol, a gymerwyd o'r Gofrestr Tirweddau Hanesyddol, yn enwi'r themâu hanesyddol hanfodol yn yr ardal cymeriad hanesyddol.

Yn ddaearyddol, mae Bro Caerswˆ s yn ardal naturiol drawiadol yng nghanol Canolbarth Cymru. Cyfyngir ar y go ly g fey dd allan o ’r fro ym mhob cyfeiriad gan y bryniau a’r esgeiriau isel di-dor o’i hamgylch ,sydd rhwng 300m a 400m uwchben SO.Mae llawr y fro, sy’n ymdd a n gos fel petai wedi’i amgáu ond sy’n lly d a n hefyd , yn wastad ar y cyfan, gan godi 20m yn unig mewn 5km, o 115m i 135m uwchben SO, o ’r dwyrain i’r gor llewin .Mae ’r ardal anhygoel naturiol hon, er yn fas,wedi gwneud y fro yn ardal o bwysig r w y dd strategol a hanesyddol eithriadol yng Nghy m r u , tra bod cyflifiad A fo ny dd Carno a Thrannon gydag A fon Hafren hefyd wedi gwneud Caerswˆ s ynghanol y fro yn ganolbwynt naturiol ar gy fer cysylltiadau. R o e dd hyn fwyaf amlwg yn ystod y cyfnod R h u feinig pan oedd rhwydwaith o ffyrdd yn tarddu o’r gaer R u feinig yno, gan arwain ar hyd y cymoedd a thros y bryniau i’r go g l e dd . Mae olion rhai ffyrdd yn weladwy o hyd mewn rhai lleoedd .M a e ’r cyfuniad o dopograffeg naturiol a thystiolaeth o benderfyniad dyn i reoli tramwyfey dd a chysylltiadau fe l ly we d i c reu tirwe dd o dd i dd o rdeb a chy w i rdeb hanesyddol maw r.

Mae cyfres o amgaeadau bychain o Oes yr Haearn,sydd bellach i’w gweld ar y cyfan fel olion cnydau yn unig,yn awgrymu preswyliad cynhanesyddol yn yr ardal.Yn ddiweddar darganfuwyd amgaead hirgrwn mawr wedi’i amgylchynu â chlawdd a ffos toredig ychydig i’r gogledd o Gaerswˆ s,ac mae cloddiadau archaeolegol wedi darparu dyddiad Oes yr Haearn i’r llifwaddodion yn y ffos.I’r de orllewin o Gaerswˆ s,bryngaer amlgloddiog gymhleth Cefn Carnedd yw un o’r nifer o safleoedd a awgrymir ar gyfer brwydr olaf Caradog,er bod y cysylltiad ychydig yn wan. Fodd bynnag,mae’r holl olion hyn yn dystiolaeth glir o aneddiad,ac fwy na thebyg o ffermio dwys yn ystod Oes yr Haearn yn yr ardal.

Dechreuodd y dylanwad Rhufeinig gy da’r ymgy rchoedd cynnar yn erbyn yr Ordovici , y llwyth Oes yr Haearn a oedd yn p re swylio yng Ngo gledd Cymru. Sefyd lwyd caer i’r dwyrain o bentref presennol Caerswˆ s , ond erbyn tua AD 75, disodlwyd hon gan gaer new y dd wedi’i lleoli ger cyflifiad A fo ny dd Carno a Hafren .Yn ei hantert h , yn ystod yr 2ail ganrif, by dd a i ’r gaer we d i bod yn strwythur trawiadol wedi’i hamddiffyn fel yr oedd gan ragfur tywodfaen coch a chy f res o hyd at dair ffos allanol.Y tu m ewn i’r gaer,mae cloddio parhaus wedi datgelu cynlluniau’r prif gy f res o adeiladau cerrig ac olion y gwersyllty pren a’r stablau. O amgylch y gaer i’r de a’r dwyrain, s e f y d lwyd aneddiad sifilaidd sylweddol , a oedd yn cynnwys gweithdai, tafarn dai , a theml fechan yn ogystal ag adeiladau cart re fo l .M a e ’r baddondy a dd a rganfuwyd ym 1854 bellach yn go r we dd o dan iard y rheilffo rdd .

Ni wyddys llawer am hanes canoloesol yr ardal hon.Ar ochr ddeheuol y fro mae dau gastell tomen a beili ym Mronfelin a Moat Farm, gyda thystiolaeth o amgaeadau cynharach o bosibl.Mae gan Gaerswˆ s ei hun gynllun stryd a fyddai’n cael ei gysylltu fel arfer ag aneddiad canoloesol, er nad oes unrhyw dystiolaeth archaeolegol i gefnogi hyn.Yn wir canolir y plwyf lleol ar Lanwnog a sefydlwyd mae’n debyg,yn ystod y 6ed ganrif gan Sant Gwynog,ac sy’n barhad i safle’r eglwys o’r telynegwr poblogaidd Cymraeg o’r 19eg ganrif, John Ceiriog Hughes,a fu ar un pryd yn orsaf-feistr yn Llanidloes,ac yn ddiweddarach yn oruchwyliwr lein ar gangen Rheilffyrdd Cambria rhwng Caerswˆs a’r Fan. Fe’i claddwyd yn Llanwnog.

Adeiladwyd y lein i’r Fan er mwyn cario’r mwyn o’r pyllau plwm pwysig yn Y Fan a Dylife, ac fel nifer o rannau gwreiddiol eraill Rheilffyrdd Cambria yn yr ardal, fe’i crewyd gan y diwydi - annwr a’r mentrwr, David Davies,a ddaeth yn Arglwydd Davies yn ddiweddarach,a oedd yn fwyaf enwog yn Ne Cymru am echdynnu glo o’r Rhondda a’i allforio ar hyd ei reilffordd ei hun a thrwy ei borthladd ei hun yn Y Barri.Mae ei dyˆ yn Llandinam,Broneirion,yn edrych dros y pentref ac yn Ganolfan Hyfforddi Geidiaid Cymru heddiw.Ar ddiwedd y 19eg ganrif,adeiladodd y teulu Davies Plas Dinam,sydd bellach yn goruchafu dros y ffordd ogleddol i’r pentref,a grëwyd ran fwyaf mewn gwirionedd gan Davies.Mae Llandinam hefyd yn enwog fel un o’r plwyfi gwledig Cymreig cyntaf i dderbyn trydan,ym 1904.Mae gwreiddiau’r pentref, fodd bynnag, yn llawer cynharach gan fod yr eglwys yn ôl y sôn yn glas Celtaidd cynnar neu’n sefydliad mam eglwys.